Од досегашното творештво на Стеванов, особено интересни се продолженијата на „Визуелна хроника на македонскиот стрип“ и истражувањата поврзани со развојот на македонскиот стрип на просторот на некогашна Југославија. Преку нив Стеванов ревносно ги документира ширината и длабочината, како и вредностите и слабостите на тукашното творештво, де факто цементирајќи ја позицијата на плејада македонски стрип-автори и наслови во колективната меморија.
Во таа насока, публикацијата „Македонскиот стрип во ревијата ЈУ стрип” е најновото парче од мозаикот на Стеванов. Оваа публикација неодамна беше претставена и на фестивалот „Стрип Трип“ во Скопје, а воедно е и повод за интервјуто што следи.
Како почна да се интересираш за историјата на светскиот и македонскиот стрип?
Имам чувство дека повеќе се работи за предодреденост отколку за свесно донесена одлука. Причината за интересот, веројатно како и за сѐ друго човечко, е резултат на мојот наследен генетски фонд, кој при судир со одредени надворешни фактори, односно животни настани, се манифестирал со таквиот фенотип. Откако знам за себе се интересирам за уметност, а особено за визуелна уметност, вклучително и за стрип. Исто така, откако знам за себе, се интересирам за историја, вклучително и за историјата на уметност.
Во мое време за матура се полагаа три предметa, од кои два беа изборни. Јас ги одбрав историја и ликовна уметност. Причината за изборот на ликовно не беше зашто мислев дека ќе положам со малку учење, напротив. Откако голем број ученици, несомнено мислејќи дека лесно ќе положат, се пријавиле за овој предмет, веројатно со цел да ги десеткува, професорот им рекол да не очекуваат високи оценки и дека ќе ги турка ако не знаат. Како резултат на тоа се откажаа сите, освен мене. Така бев единствениот во генерацијата што за матура имаше избрано ликовна уметност, односно историја на уметност.
Од надворешните фактори најголемиот е секако средбата со стрипот, со кој се запознав во 1990 година, во време кога не одев на училиште. Брзо дознав дека и македонски автори, меѓу кои Љупчо Филипов, Миле Топуз, Диме Иванов-Димано, работеле стрип. Тоа за мене беше позитивен шок. Во воведот на една моја публикација напишав дека податокот дека наши автори изработувале стрипови на светско ниво и на занимливи теми, беше исто како некој да ми кажеше дека Бетмен од 1989 година го режирал Македонец. За разлика од повеќето деца кои читајќи стрип посакувале да бидат Загор, Велики Блек, Супермен, јас посакував да бидам стрип-автор.
Вториот таков позитивен шок кој го трасираше мојот пат кон бавење со историја на стрип се случи приближно во истиот период. Во една стрип-публикација што ми ја беше купила мајка ми, која ако добро се сеќавам се викаше „Алманах“, прочитав напис за историјата на ликот Бетмен. Иако и дотогаш имав претстава за мултифасетноста на стрипот, тогаш за првпат дознав дека покрај средство за пополнување на слободното време, за ескапизам и за изразување, стрипот може да биде и академска дисциплина. Инспирација да се бавам со историја на стрип беше и книгата „Стрип – запис со човечки лик“ на Томислав Османли, која е прва, а долго време важеше и за единствена наша книга за стрип, со која се сретнав дваесетина години подоцна.
Кој е најинтересниот аспект од истражувањето во полето на стрипот за тебе?
Пред неколку години направив интервју со мојот пријател, стрип-колекционерот Михајло Јосифовски, кој на прашањето „што е она што недостасува за поголема популаризација на стрипот во нашата земја?“ одговори со: „за поголема популаризација на стрипот во Македонија недостасува стрип.“ И мојот одговор на ова прашање би бил во сличен манир – токму истражувањето, и тоа во целина, е она што за мене е најинтересен дел од работата при создавањето на една публикација или напис на тема историја на деветтата уметност. Нема дилема дека објавувањето на делото е круна на авторскиот труд, но возбудата при истражувањето носена на крилјата на интелектуалната љубопитност е она што во најголема мера го прави тој труд поднослив.
Една од книгите што ги имаш напишано е за Жељко Книвалд, автор на првиот (документиран) стрип создаден и објавен во Македонија. Како дозна за него?
Иако тој го спомнува уште претходно во напис, за Желимир Книвалд дознав пред десетина-дванаесет години токму од споменатата книга на Османли, поточно од нејзиното второ издание од 2002 година, која ме импресионираше со својата сеопфатност и висок стил на израз. Затоа ми причини ограмна чест и задоволство поканата на Османли јас да ја напишам рецензијата кон третото издание на оваа негова книга што излезе пред две години. Во неа, во поглавјето за историјата на македонскиот стрип, пишуваше дека автор на првиот создаден и објавен стрип на македонскиот културен простор е Желимир Книвалд, ученик во Втората машка гимназија во Скопје. Стрипот го создал во учебната 1937-1938 година, односно бил објавен во пролетта од 1938 година во школскиот весник „За нас и о нама“, кој бил орган на културно литературната дружина „Бранислав Нушиќ“.
Стрипот е на српскохрватски јазик, се состои од два панела и е на хумористично-сатирична тема. Иако временски е силно разреден, тој има јасна секвенцијалност, односно последователност на дејствието, поради што може да се класифицира како стрип. Тој не е графички озаглавен, но од подоцнежните извештаи за работата на дружината дознаваме дека се вика „Репортажа низ II машка гимназија“, а во нашата историографија се среќава и под називот на самата публикација во која бил објавен – „За нас и о нама“. Имајќи предвид дека во неа не беа дадени биографските податоци за Желко, уште при првото читање на книгата на Османли посакав да дознам кој бил тој. Ми се чинеше неправедно да не се знае речиси ништо за основоположникот на стрипот во Македонија.
Кој бил Жељко Книвалд? Како би ја опишал средината во која тој се „појавува“ од аспект на регионалниот и светскиот стрип?
За ова прашање што ме фасцинираше речиси цела декада, го дознав одговорот непосредно пред 2020 година, по што и ја објавив книгата посветена нему и именувана според него: „Жељко Книвалд: Белешки од потрагата по авторот на првиот стрип создаден во Македонија“. Случајно или по воља на судбината, се случи таа да биде објавена во годината кога се навршуваше еден век од неговото раѓање. Па така, иако уште од почетокот на осумдесеттите (благодарение на Томислав Османли, а по укажување на музикологот Јелица Тодорчевска) во нашата историографија беше прибележано дека Книвалд е автор на првиот стрип создаден и објавен во Македонија, дури на стогодишнината од неговото раѓање тој во истата таа историографија влезе и со фотографија и биографска белешка.
Жељко Книвалд, познат и како Брацо како што го викала сестра му Мила, бил роден во 1920 година во Словенска Бистрица, во Словенија. Тој бил син на Милан Книвалд, воено лице, аптекарски капетан, и на неговата сопруга Викторија. Според презимето, кое е од германскојазично потекло („кни“ значи колено, а „валд“ е шума), јас во книгата ја загатнав можноста дека можеби подалечното потекло на семејството е од Австрија, претпоставка што ја споделуваат и некои членови на пошироката фамилија Книвалд. Што се однесува од поблиското потекло, татко му веројатно бил родум од Хрватска, што го прави Жељко занимлив не само за македонската и словенечката стрип-историографија, туку и за и онаа на Хрватска, земја во која денес живеат неговите потомци.
Талентот за уметност Жељко го наследил од својот татко Милан, за кого знаеме дека аматерски се бавел со глума. Милан, односно неговата професија, воедно биле и причина семејството Книвалд да се сели. Од Словенска Бистрица најпрво заминале за Зајечар, Србија, по што се доселиле во Скопје, каде што како среќна околност Жељко ќе го создаде секвенцијалното дело со кое ќе се запише во нашата стрип-историографија како автор на првиот стрип создаден и објавен во Македонија. Освен книгата, за Жељко објавив и два написа, едниот во „Стрип алманах“, а другиот во „Современост“, а за него може да се прочита и во книгата „Стрип – деветтата уметност“ на Томислав Османли, која излезе во 2021 година.
Што се однесува до средината во која стрипот на Жељко се појавува, тоа е период на златната доба на стрипот во Србија, односно во Југославија, во чии рамки во тоа време е и Македонија. Фундаментална разлика овде е што тоа златно доба е иницирано од издавачите, а не од авторите, односно е комерцијално обусловено, додека стрипот на Жељко настанува поради желбата за себеизразување, односно благодарение на неговиот ентузијазам. А токму тоа – авторскиот ентузијазам – е всушност една од примарните особености на македонскиот стрип што низ историјата се покажува и како една од главните причини за неговото постоење.
Имал ли објавено други стрипови и што се случило потоа со него?
Нацртал и други стрипови, како и карикатури и илустрации, за дел од кои прибележал дека настанале во Скопје. Конкретно за стриповите не располагам со податок дали успеал да објави дел од нив, но знам дека подоцна објавувал свои дела во хрватскиот печат. Веројатно во тоа му помогнала неговата сестра Мила, која работела како новинар.
Во Скопје Жељко го завршил средното образование, со високи оценки. Тоа се случило во учебната 1939/1940 година, непосредно по смртта на неговиот татко. Потоа, напуштајќи ја во тоа време идната македонска престолнина, тој заминал за Белград, каде што одејќи по стапките на татко му се запишал на фармацевтскиот факултет. Наредната година студиите ги продолжил во Хрватска, каде што ќе остане до крајот на животот. Најпрво работел како аптекар во Истра, каде што се запознал со сопругата Зденка, а потоа во Загреб, каде што бил на функција раководител на централната аптека. Со својата сопруга Жељко го имал синот Круно, кој непосредно пред да почине многу ми помогна за одговарањето на прашањето кој бил неговиот татко.
Жељко го напушта овој свет во 1998 година, во Загреб, каде што е и погребан на гробиштата Мирогој. Најверојатно тој никогаш не дознал дека во историјата се запишал како автор на првиот стрип создаден и објавен во Македонија, земја во која се стекнал со средното образование. Неговите потомци, на кои им ја испратив мојата публикација, за среќа се добро запознаени со овој факт.
Кои други автори можеме да ги сметаме како пионери на македонскиот стрип во периодот што следи?
Македонскиот стрип има не еден туку повеќе почетоци, карактеристика по која всушност не сме уникатни во регионот. Ако Жељко Книвалд го создал првиот стрип во Македонија, првиот Македонец што објавил стрип е еден друг пионер – Славко Јаневски. Неговиот стрип „Киќа и детективи“ настанал веројатно во 1940 година, а е објавен на почетокот од 1941 година, во белградското списание „Микијево царство“. Истата година стрип создава и Панде Јаревски, кој веројатно е првиот по потекло од Битолско што создава стрип. Од неговиот стрип, кој бил на тема од Втората светска војна односно окупацијата на Македонија, подоцна се објавени само делови.
Славко Јаневски ќе се запише во историјата на македонската деветта уметност и како автор на првиот стрип објавен во повоена Македонија, како автор на првиот стрип објавен во Македонија во медиум со голем тираж и како првиот автор што објавил стрип на македонски јазик. Имено, во 1945 година, во „Пионер“ тој го објавува стрипот „Еден бункер падна“. По ослободувањето на Македонија, стрип објавува и споменатиот Јаревски, а потоа и Боро Крстевски, Душан Перчинков и Петар Глигоровски, како и Мето Петров, етнички Бугарин родум од Србија, кој еден период живее и работи во Скопје.
Пионер на македонскиот стрип несомнено е и Миле Топуз. Иако својот прв стрип го објавува во 1958 година, ваквиот статус го стекнува повеќе како автор на едно свое подоцнежно дело. Кон крајот на шеесеттите излегуваат стрип-публикациите „Цар Самуил“ што тој ги работи по сценарија на Драган Ташковски, а кои се првите македонски стрип-публикации (еквивалент на англиското „comic books“). Интересно е дека цар Самуил е еден од најчестите протагонисти во македонските историски стрипови. Само Миле Топуз за него има направено три стрипа, а првиот кој што направил стрип за овој средновековен македонски цар е уште еден пионер на македонскиот стрип – Коле Манев.
Првите стрипови на Коле Манев што ги имам забележано датираат од 1961 година и се објавени во „Наш свет“, една година по основањето на ова детско списание. Нешто што го напишав во мојата најнова книга „Македонскиот стрип во ревијата ЈУ стрип“, но и што лично како предлог го доставив до директорот на Стрип центарот на Македонија – Велес, е дека Коле Манев би требало да се награди со најзначајната македонска награда за стрип, признанието „Љупчо Филипов“. Во листата на пионери би го вброил и Томислав Османли, кога во прашање е стрип-теоријата и историографијата на оваа уметност.
Твое најново книжевно дело е „Македонскиот стрип во ревијата ЈУ стрип“. Во кој период излегува „ЈУ Стрип“ и кои македонски стрип автори се застапени во оваа српска публикација?
Минатата година излезе мојата публикација за „Плави вјесник“ и содржините поврзани со Македонија во ова хрватско списание, првенствено оние поврзани со стрип, а годинава, пред еден месец беше објавена мојата публикација за српската стрип-ревија „ЈУ стрип“ и Македонците што објавувале во неа. Се работи за српска стрип-ревија во издание на „Дечје новине“ од Горњи Милановац што излегува во периодот 1977 – 1987 година, односно безмалку десет години. Всушност крајот на ова списание е увертира кон опаѓањето на југословенскиот стрип, а донекаде и распадот на Југославија.
Првиот од македонските автори што е застапен во „ЈУ стрип“ е Илија Поповски, кој во ова списание го објавува стрипот „Вселенска авантура“. И покрај насловот, кој сугерира дека се работи за научнофантастичен стрип, всушност станува збор за монтипајтонескна комедија. Поповски е сценарист на ова дело, додека илустратор е српскиот автор Милорад Добриќ. Во „ЈУ стрип“ објавува и најзначајниот македонски автор на XX век, а можеби и воопшто, Љупчо Филипов. На страниците на ова списание се објавени неговите стрипови „Авантурите на еден агент“, „Одмазда на еднооките“ и „Хенки-пенки“.
Со две епизоди од „Итар Пејо“, во „ЈУ стрип“ е застапен и Диме Иванов-Димано, годинашниот добитник на признанието „Македонско стрип наследство “, а со стрипот „П.С. те сакам“ е застапен и Игор Тошевски, најистурениот претставник на македонскиот третогенерациски стрип. Во списанието излегуваат и неколку написа на Томислав Османли, а во него објавува и еден автор со делумно македонско потекло – Владо Неданоски. Треба да се спомне дека обиди да објават во „ЈУ стрип“ имале и други Македонци, меѓу кои Владо Николовски, Ристе Секулоски, Стеве Несторовски, Љупчо Кумбароски и Марјан Камиловски.
Претходно имаш објавено и книга за „Македонскиот стрип во изданијата на новосадски Дневник“ заедно со Дарко Богданов и Сашо Гачев. Како би ги споредил „семпловите“ на стрипови објавени во двете публикации?
Разлика има во бројот на македонските автори што се застапени во соодветните изданија, како и во обемот на нивните стрипови. Во новосадски „Дневник“ објавуваат само Љупчо Филипов и Ласко Џуровски, додека во „ЈУ стрип“, покрај Филипов, свои стрипови објавуваат и претходно споменатите Поповски, Димано и Тошевски (и Неданоски). Во „Дневниковите“ изданија излегуваат стрипови што се дел од серијали – „Лун, кралот на полноќта“, „Великиот Блек“ и „Вили Вилд“ – додека во „ЈУ стрип“ се објавувани кратки стрипови што, со исклучок на „Итар Пејо“ на Димано, не се дел од пообемна целина.
Што се однесува до нивниот квалитет, ниту еден од стриповите на македонските автори објавени во „ЈУ стрип“ и во изданијата на новосадски „Дневник“ не заостанува зад просекот на стриповите објавени во овие публикации. За дел од нив дури и би можел да кажам дека се вистински ремек-дела од областа на деветтата уметност, секое во својот жанр. Таков е случајот со „Вселенска авантура“ чие сценарио го пишува Илија Поповски, „Одмазда на еднооките“ на Љупчо Филипов и „П.С. те сакам“ на Игор Тошевски.
Што е следно? Има ли други публикации или автори што те интригираат и заслужуваат подлабоко истражување?
За добро или зло, јас работам симултано на повеќе (разнородни) проекти, што е причина за нивната бавна реализација. Публикацијата за „ЈУ стрип“, на пример, иако нема некој завиден обем, започнав да ја пишувам на самиот почеток од 2018 година, односно речиси пет и пол години пред таа да биде објавена. Прилично долг беше патот од „концепцијата“ до „раѓањето“ и на публикацијата за „Плави вјесник“, имајќи предвид дека како предуслов требаше да се прегледаат над десет илјади страници материјал, како и на таа за авторот на првиот стрип создаден и објавен во Македонија – Жељко Книвалд.
Кога станува збор за историјата на стрипот, мојата најголема желба е годинава да ги завршам, а во догледно време и да ги објавам наредните два тома од „Визуелна хроника на македонскиот стрип“, кои го опфаќаат периодот 2016 – 2023 година, а со што би ја „донел“ оваа повеќетомна публикација до денешни дни. При евентуално нивно објавување и со досега публикуваните четири тома, во „Визуелната хроника“ би била раскажана историјата на македонскиот стрип од периодот на осамостојувањето па до денес. Воедно, со збирот од над 300 страници А4 формат, таа би била и најсеопфатната, најдеталната и најобемната публикација од регионот во која е обработена една национална стрип-историја.
Ивица Дукоски (објавено на ОКНО)
